‘Big brother-wet' gevaarlijk recept voor reeks nieuwe toeslagenaffaires’

Burgers en ondernemers zijn weerloos tegen een nieuwe Big Brother-wet die dinsdag in de Eerste Kamer wordt behandeld. De nieuwe wet geeft overheden, instanties en private organisaties, zoals banken en makelaars, het recht om gegevens met elkaar te delen. Zélfs als het slechts om vermoedens gaat. Dat kan gaan om woon- en financiële gegevens maar zelfs ook seksuele geaardheid. Niet alleen van betrokkenen zelf maar ook van mensen in hun omgeving.

Recept voor nieuwe toeslagenaffaires

Het gaat om de zogenaamde Wet Gegevensverwerking Samenwerkingsverbanden (WGS). Sinds de toeslagenaffaire blijkt al dat gegevens in de computer van de ene instantie met deze werkwijze kunnen leiden tot straffen via een andere organisatie. Samen met de schrijvers Maxim Februari en Tommy Wieringa roept een brede groep maatschappelijke organisaties de Eerste Kamer daarom op de WGS te verwerpen. Eerder vocht dezelfde coalitie⁽¹⁾ met succes het fraudesysteem SyRI aan.

Gevaarlijk en oncontroleerbaar

‘Deze wet maakt werkwijzen mogelijk die voor burgers gevaarlijk en oncontroleerbaar zijn’ zegt Tijmen Wisman, voorzitter van het Platform Burgerrechten. ‘Burgers en ondernemers komen- zonder tussenkomst van de rechter en vaak buiten hun schuld -op zwarte lijsten terecht en belanden daardoor in grote persoonlijke en financiële problemen. Ze komen bij instanties en bedrijven bekend te staan als crimineel of fraudeur, zonder dat ze zich daar tegen kunnen verdedigen. We hebben bij de Toeslagenaffaire al gezien tot wat voor Kafkaëske toestanden dat kan leiden.’ In een brief aan de Eerste Kamer schrijven de organisaties dat zulke maatregelen ‘in de praktijk het effect van een heimelijke strafrechtelijke veroordeling’ hebben.

Achter de schermen bestraft

De instanties die gegevens uitwisselen kunnen samen hele ingrijpende maatregelen afstemmen, zoals het blokkeren van bankrekeningen, intrekken of weigeren van vergunningen en het ontvangen van extra inspecties en controles, vorderingen en aanslagen. Informatie gedeeld door een bank kan achter de schermen tot een maatregel bij de gemeente of de Belastingdienst leiden, zonder dat je daarover wordt ingelicht. “Dan is het niet de vraag óf het weer misgaat maar vooral ‘wanneer’ je weer mensen dupeert en de vernieling in helpt als overheid’, zegt FNV-vicevoorzitter Kitty Jong. ‘Deze les zouden we nu wel geleerd moeten hebben.’

Averechts effect

Hoewel de wet volgens Minister Yesilgöz van Justitie ondermijnende criminaliteit zou moeten aanpakken, ondermijnt hij volgens de maatschappelijke coalitie vooral het functioneren van de rechtsstaat en het vertrouwen in de overheid. Alarmerend is dat de minister eisen van de Autoriteit Persoonsgegevens over rechtelijke toetsing terzijde schoof omdat die overbodig zou zijn. De coalitie schrijft hierover aan de Eerste Kamer: ‘Burgers en ondernemers die door samenwerkingsverbanden worden aangepakt, krijgen te maken met ongrijpbare problemen die door de geheime werkwijze onmogelijk zijn om aan te vechten of terug te draaien. Ze krijgen een ‘vinkje’ dat hen overal achtervolgt en hen het werk of het dagelijks leven onmogelijk maakt.’

Hoe werkt de WGS

Onder de WGS delen overheden en bedrijven allerlei soorten informatie over burgers en ondernemers. De informatie varieert van feitelijke gegevens tot vermoedens, risicosignalen en zwarte lijsten. Ook kunnen van grote hoeveelheden gegevens over groepen burgers, bedrijven en gebieden analyses worden gemaakt om te bepalen welke burgers of ondernemers ‘een risico’ vormen. Burgers of bedrijven worden daarvan niet op de hoogte gesteld, inzage kan eenvoudig worden geweigerd. Het aanvechten van beslissingen wordt hierdoor vrijwel onmogelijk.

De Eerste Kamer behandelt de Wet Gegevensverwerking door Samenwerkingsverbanden op dinsdag 11 juni van 13.50u tot 22.45u

(1) De SyRI-coalitie bestaat uit het Platform Burgerrechten, FNV, Privacy First, het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten, de Landelijke Cliëntenraad, Stichting KDVP en schrijvers Tommy Wieringa en Maxim Februari